– fantasie en werkelijkheid bij Eminem (artikel uit Passionate, 2004)
De rapper Eminem heeft gedurende zijn nog jonge carrière veel weerstand opgeroepen met zijn teksten en dat zal met zijn nieuwste cd, Encore (nov. 2004), ongetwijfeld niet veel anders zijn. Hoewel op het eerste oogpunt minder gewelddadig dan zijn voorgangers, wordt alles nog steeds rücksichlos bij de naam genoemd en vliegen de fuck-this-and-that’s de luisteraar om de oren. Aan het eind van Encore vindt er zelfs een schietpartij plaats, zowel in een nummer beschreven, als uiteindelijk als daadwerkelijk hoorspel. Eminem heeft al van begin af aan een vilein spelletje gespeeld met fantasie en werkelijkheid. Je kan zelfs stellen dat Eminem zelf het product is van fantasie en werkelijkheid:
“Well since age twelf, I’ve felt like I’m someone else
Cause I hung my original self from the top bunk with a belt.”
Een gewelddadig product, dat wel; maar ook een die wat dat betreft in zijn latere nummers akelig duidelijk maakt dat niet alleen hij, maar de hele Amerikaanse samenleving een gewelddadig product is, met de daarbij behorende films en uitspattingen. Tegelijkertijd zijn ze er van plan live-uitzendingen voortaan met een zevental seconden te vertragen, opdat een eventueel voorbijflitsende vrouwentepel tegengehouden kan worden.
Geen wonder dat deze tweeledigheid op nadrukkelijke wijze met het oeuvre van Eminem is verweven. Eminem slaat een schyzofrene samenleving vokaal om de oren, en dat doet pijn, veel pijn; dat is wel uit de felle reacties gebleken. En juist die pijn lijkt een van de ingrediënten te zijn waarmee Eminem zijn taalconstructies opbouwt; grootgebracht als hij is in een pijngenererende samenleving. Het effect komt nog harder aan door de briljante vermenging ervan met humor, intelligentie en taalvirtuositeit. De rap, van oorsprong het taalkundige alternatief voor het elkaar daadwerkelijk de hersenen inslaan, is bij Eminem uitgegroeid tot volledige oorlogssterkte. Bovendien lijkt Eminem een bijna maniakale haat-liefde verhouding te hebben met zichzelf, zijn fans, zijn successen, zijn ex (of algemener: vrouwen) en die Amerikaanse samenleving. Als basis dient daarbij steeds zijn eigen leven, al dan niet uitvergroot en overdreven in heftigheid.
I am whatever you say I am
Het grote succes voor Eminem begon, nadat hij een alter ego creëerde waarin hij zijn groffe en gewelddadige kant kwijt kon: Slim Shady. Vanaf dat moment maakt ook Eminem zelf deel uit van het voortdurende spel tussen fantasie en werkelijkheid. Dat wordt alleen al uit de titels van zijn bekende trilogie duidelijk. Slim Shady LP (1999) – genoemd naar zijn gelijknamige gewelddadig alter ego: “Slim Shady, I’m as crazy as Eminem and Kim combined.” Marshall Mathers LP (2000) – genoemd naar zijn eigen naam: “You see I’m just Marshall Mathers/ I’m just a regular guy/ I don’t know why all the fuss about me.” The Eminem Show (2002) – genoemd naar zijn pseudoniem, waarbij de tweede letter E een halve slag gedraaid staat: “It’s my life, I’d like to welcome y’all to “The Eminem Show”. Op deze drie cd’s worden steeds alle namen gebruikt, zodat het per nummer goed opletten blijft over wie het gaat, of wie er aan het woord is: “I am whatever you say I am.”
De titel van de nieuwe cd, Encore, valt qua naamgeving uit de toon, al lijkt Eminem wel een nieuw pseudoniem te creëren: Rain Man. Hoewel het gelijknamige nummer onder andere over de recent overleden Christopher Reeves (Superman) gaat, die hij in zijn trilogie ook een aantal malen beledigde, lijkt het refrein zowel op Reeves als op Eminem zelf te slaan:
“Cause I ain’t got no legs or brain
Nice to meet you, hi my name is…
I forgot my name!
My aim was not to become what I became;
with this level of fame
My soul is possessed by the devil – my new name is… Rain Man”.
Zijn eerste grote hit begon met: Hi, my name is …. Slim Shady! En Eminem is een artiest die bij voortduring stukjes oude tekst laat terugkeren in nieuwe. Alleen de beginrap uit Rain Man, voorafgaand aan het eerste refrein, handelt over zijn vermeende onmin (beef) met Christopher Reeves; waarin trouwens meteen zijn haat-liefde verhouding en de vermenging van fantasie en werkelijkheid duidelijk wordt:
He used to be like a hero to me
I even believe I, had one of those 25 cent stickers on my refridgerator
Right next to Darth Vader
And Darth must have put a hex on him for later
I feel like it’s my fault cause of the way that
I stuck him up in between him and Lex Luther
I killed Superman, I killed Superman!
Blood, guts, guns, cuts
Geweldadigheid is een vast gegeven op de verschillende Eminem albums; loopt als een rode draad door zijn oeuvre. Wel vindt er langzaam een verschuiving plaats in hoe dat geweld wordt beschreven en aangepast. Vooral op zijn eerste album Slim Shady LP lijken veel van de gewelddadigheden daadwerkelijk plaats te vinden, of gevonden te hebben – anecdotisch geweld, en zeer obligaat beschreven. Later komen er bespiegelingen bij kijken, worden gewelddadigheden als voorbeeld voor standpunten gegeven en lijkt er soms zelfs sprake van functioneel geweld, met terminologie die zo uit het leger lijkt komen te overwaaien. De fans die hij in White America, het openingsnummer van The Eminem Show, massaal achter zich aan ziet marcheren: (It’s like a fuckin army, marchin’ in back of me) zet hij in Mosh op Encore daadwerkelijk in als een oprukkend leger tegen Bush:
Let me be the voice, and your strength and your choice
Let me simplify the rhyme just to amplify the noise
[…]
and assemble our own army to disarm this weapon of mass destruction that we call our president for the present.. and mosh for the future of our next generation.. to speak and be heard..
Hoewel gewelddadig, legt Eminem al vanaf het begin de verantwoordelijkheid bij de toehoorder, het publiek – of, de reden dat hij in Amerika zoveel weerstand opgeroepen heeft: bij de jeugd. Op latere albums zal hij steeds terugkeren op dit thema; dat niet híj verantwoordelijk is voor het geweld, dat hij immers alleen maar beschrijft – Damn, how much harm can you do with a pen – maar dat de samenleving, of het individu zelf, dat is. Zijn eerste grote hit, Slim Shady, begint na het openingsrefrein, direct al met de symbolische vraag: Hi kids! Do you like violence? (Yeah yeah yeah!), waarbij Eminem ook de rol van toehoorder op zich neemt. Op zijn albums is hij vaak artiest en publiek in een, zodat er in veel nummers direct gereageerd wordt op zijn teksten: door ‘fans’, zijn ex Kim, of soms ook daadwerkelijk door zichzelf (Get a grip Marshall!) en door zijn producer en klankbord: Dr. Dre.
Op het tweede album komt hij hierop terug, als hij zich verbaast over de felle reacties op zijn teksten, en de eerder beschreven tweeledigheid van de samenleving. In een bioscoop ziet hij een kei-harde Schwarzenegger-film, waarbij hij op de eerste rij kleine kinderen ontwaart, die met hun 17-jarige oom, luidkeels aanmoedigingen roepen:
I’m like, “Guidance – ain’t they got the same moms and dads
who got mad when I asked if they liked violence?
Steeds weer reageert hij op situaties waarbij hij verantwoordelijk gehouden wordt voor acties die anderen zouden hebben begaan, omdat zij het Eminem hebben horen zeggen doen; terwijl ze tegelijkertijd dagelijks worden blootgesteld aan allerlei meer reële gewelddadigheden en uitingen ervan. Geen wonder dat Eminem in Sing for the moment op The Eminem Show verzucht:
They say music can alter moods and talk to you,
well can it load a gun up for you, and cock it too?
Well if it can, then the next time you assault a dude,
just tell the judge it was my fault and I’ll get sued
Los van de schietpartij waarmee hij eindigt, is Encore voor Eminems doen een bijna vriendelijk album geworden. Hij betuigt spijt voor een aantal zaken (I singled out a whole race and for that I apologize), toont zelfs zijn moeder dankbaarheid voor hoe zij hem heeft grootgebracht – het heeft hem gebracht tot wie en waar hij is tenslotte. Hij lijkt zich af en toe zelfs uit te spreken tegen geweld; of in ieder geval aan te geven dat er zelfs voor hem grenzen aan zijn verbonden: “The shit gets escalated, it ain’t just words no more is it?” Er is hier een andere Eminem aan het woord; rijper zou ik niet willen zeggen, want hoewel qua geweld milder, staan daar enkele tracks tegenover waar in gekotst wordt, boeren en scheten worden gelaten en hij af en toe uitbarst in een soort brabbel-gekkenpraat. Hij is vrijer geworden, gekker, en ondanks het voorafgaande, bespiegelender:
And I’m so caught in it I almost feel I’m the one who caused it
This ain’t what I’m in hip-hop for, it’s not why I got in it
That was never my object for someone to get killed
Why would I wanna destroy something I helped build
Shh, momma’s only gone for the moment
Eminems oeuvre laat zich bijna volgen als een feuilleton, met een zich ontwikkelend plot, intriges en regelmatig terugkerende hoofdpersonen en bijrollen. Centraal, wat dat betreft, staan zijn ex-vrouw Kim en zijn dochtertje Haily. Hoewel het naar zijn dochter toe louter liefde is wat de klok slaat, kan hij Kim alleen maar bezien door zijn eigen, door schyzofrenie en diffuse haat-liefde verhouding vertroebelde, brilleglazen. Op Encore klaagt hij zelfs, huilebakkend haast – met de nodige zelfspot dus – dat hij een tweede tattoo met haar naam heeft laten zetten, en weet hij een ding zeker: “My next grilfriend, now her name’s gotta be Kim.” Om zich vervolgens aan daadwerkelijk gekots over te geven.
Een bijzonder nummer is: Bonny & Clyde ‘97, van zijn eerste cd. Angstaanjagend en aangrijpend door de bizarre combinatie van grof geweld, zeer oprechte liefde en ‘echte’ personages. In dit nummer spreekt hij Haily, zijn baby-dochtertje toe, terwijl ze een autoritje maken naar een meer om daar het lijk van Kim te dumpen. Op kindvriendelijke wijze maakt hij zijn dochter duidelijk wat er gebeurd is en wat er staat te gebeuren: “Mama said she wants to show you how far she can float”. Je lijkt gewoon te luisteren naar een liefhebbende vader die wat met zijn dochtertje brabbelt, totdat je beseft wat er eigenlijk verteld wordt.
There goes mama, spwashing in the wa-ta
No more fighting with dad, no more restraining order
No more step-da-da, no more new brother
Blow her kisses bye-bye, tell mama you love her
Wat eraan voorafgegaan is wordt op de tweede cd duidelijk, in een van zijn meest angstaanjagende nummers: Kim. Als in een soort hoorspel ontvouwt zich het plot waarin Kim vermoord wordt door Eminem – in de hoedanigheid van Marshall Mathers. De teksten worden niet zozeer rappend gebracht, maar haast huilend op maniakaal schreeuwende wijze, onder een loodzware beat en donderende geluiden. Cruciaal hierin is Marshall die gilt: I HATE YOU! I HATE YOU!/ I SWEAR TO GOD I HATE YOU en dan breekt met: OH MY GOD I LOVE YOU! Nadat Kim is omgebracht, is te horen hoe zij in plastic gewikkeld wordt en achterin de auto wordt geladen. Dezelfde geluiden als waarmee Bonnie & Clyde ‘97 begint.
Een vergelijkbare combinatie van nummers is te vinden op Encore. De vriendelijke, en zelfs innemende wijze, waarop hij in Mockingbird, zijn dochter probeert uit te leggen waarom Kim in de gevangenis zit;
I know mommy’s not here right now and we don’t know why
We feel how we feel inside
It may seem a little crazy, pretty baby
But I promise momma’s gon’ be alright
staat in schril contrast met het kotsen bij haar naam een paar nummers eerder. Het moet gezegd, in alle nummers waarin hij Haily toespreekt weet hij een zeer wijze Marshall neer te zetten. Terwijl in de nummers waarin hij het over Kim heeft Slim Shady door lijkt te willen breken, in het volledige besef dat hij niet met en niet zonder Kim kan, zoals in Crazy in love op Encore:
You are the Kim to my Marshall
You’re the Slim to my Shady
The Dre to my Eminem
The Alaina (nichtje – RvG) to my Hailey.
So sick and tired of bein’ admired
Eminems problematische relatie met zijn fans keert ook regelmatig terug: “I’ve created a monster, cause nobody wants to see Marshall no more/ They want Shady.” Vanaf zijn tweede cd begint hij zijn fans ook actief toe te spreken, met als hoogtepunt de twee nummers: Stan en The way I am op Marshall Mathers Lp.
Stan is misschien wel zijn bekendste nummer. Kort samengevat: een gaandeweg steeds overspannener wordende fan, Stan, bestookt Eminem met fanmail, totdat hij bij een ogenschijnlijk uitblijvend antwoord compleet doordraait. Wat van belang is in dit nummer, is de bezorgde en begane rol van Eminem; bijna als een vaderfiguur. In de clip wordt dit benadrukt door het intellectuele brilletje dat Eminem draagt als hij uiteindelijk zijn fan beantwoordt, dit laat hem van zijn meest Marshall-achtige kant zien. Zijn fan daarentegen, ook door Eminem gespeeld, heeft meer weg van een extreme Slim Shady; wil zijn vrouw ook vermoorden en verdrinkt daarbij zichzelf. Uit het zorgvuldige antwoord van Eminem:
But what’s this shit you said about you like to cut your wrists too?
I say that shit just clownin dogg,
c’mon – how fucked up is you?
You got some issues Stan, I think you need some counseling
Daar tegenover staat het nummer The way I am, waarin Eminem fulmineert tegen zo’n beetje alles wat hem dwatszit bij zijn succes: de reacties op zijn teksten en de reacties van zijn fans.
I’m racin, I’m pacin, I stand and I sit
And I’m thankful for every fan that I get
But I can’t take a SHIT, in the bathroom
without someone standin by it
No I won’t sign your autograph
You can call me an asshole I’m glad
Ook hier is de video-clip veelzeggend. Aan het begin van het nummer staat Eminem op de bovenste verdieping van een torenhoge wolkenkrabber. Hij laat zich naar beneden vallen, en al naar beneden vallend doet hij zijn ding. Een verkapte zelfmoord, die niet helemaal uit de lucht komt vallen. Al op zijn eerste cd zegt hij: I tried suicide and I try it again/ That’s why I write songs where I die at the end.
Op de nummers van Encore laat hij zijn fans tekstueel met rust; alleen in de uitvoering van het cd-boekje is hij zeer expliciet. Verontrusted haast. Voorop maakt Eminem een buiging op toneel, op de achterkant zien we dezelde scène van achteren: op zijn rug houdt hij een pistool klaar, het publiek – beschaafd opera-volk applaudiseert. In het boekje volgt elkaar een serie illustraties op waarbij het publiek door Eminem neergeschoten wordt. Op de schijf zelf, staat een soort onaffe afscheidsbrief van Marshall. Wip je de cd uit de houder, dan zie je een foto van Eminem met een pistool in zijn mond. Het scenario van de schietpartij waarmee de cd eindigt. Iedereen dood.
Meent hij dit? Of moeten wij zijn woorden uit When the music stops voor ogen houden:
This ain’t rap, this is the crazy way we act
When we confuse hip-hop with real life
When the musis stops.
Ruben van Gogh
Verscheen eerder in Passionate (2004)
Interesse? Neem vrijblijvend contact met me op.
